Cambionan cognitivo y desasternan natural
Ta conoci cu mundialmente e percentahe di personanan mayor di edad ta subi y cu e percentahe di nos grandinan di edad di 65 aña of mas na Aruba lo ta na 2030 20% di nos poblacion, mientras cu na 2015 e percentahe tabata 12.5% di nos poblacion.
Dia 21 di september Fundacion Alzheimer Aruba y Proyecto “Stop Abuso di Anciano” ta para keto riba posibel cambionan cognitivo serca nos grandinan despues di un disaster natural; un fenomeno scondi y neglisha den plannan nacional di rescate compara cu e plannan cu ta regarda grupo di hoben, mucha y baby.
Ta calcula cu 14% di esnan riba di 65 aña lo ta desaroyando of ta sufri di un of otro forma di trastorno neurocognitivo. Compara cu 2015 e cantidad aki lo redobla na 2030 te cu alrededor di 3700 persona na Aruba. Aki nos por papia di un pandemia si no bin cu un metodo pa frena of preveni e trastornonan aki.
Awor caba costonan di cuido di e grupo aki tin un impacto grandi riba nos fondonan publico y ta bin aserca cu e grupo aki ta carece di un bienestar social responsabel y no ta haya e atencion necesario di calidad di bida y cuido medico. Tin investigacion haci riba hopi tereno, pero poco ta investigacionan dirigi riba un maneho specifico aki pa nos grandinan tanto di prevencion, durante y despues di un disaster/calamidad.
Aki intervencion di crisis pa nos grandinan ta laga di desea.
Nos ta den temporada di horcan. Den pasado islanan manera Sint Maarten, Antigua y Barbuda, etc. a conoce horcannan di categoria halto cu a causa bida di hende y hopi daño material a keda registra; tambe a laga miles di hende sin cas. Tin diferente version di cuanto anciano a fayece durante y despues di horcan Luis na 1995. Den noticia e tempo ey ta ser comenta cu por ehempel Sint Maarten e no tabata prepara pa ricibi un horcan di tal magnitud (categoria 4).
Recientemente Caribe a bolbe conoce 2 otro horcan catastrofal (Irma y Maria) cu atrobe a costa bidanan y destrui propiedadnan, comunidadnan y cultura. Atrobe tin indicacion cu St. Maarten (tambe Antigua y Barbuda cu a experiencia Luis den pasado) e biaha aki atrobe NO tabata suficientemente prepara pa un horcan di e categoria 5 aki.
Investigacionnan haci despues di horcan Katrina (New Orleans, 2005) ta papia di hopi morto (1,698 ), y destruccion enorme di propiedadnan, cu por a wordo evita si tabatin un miho preparacion y planificacion di e estado Louisiana. Den evaluacion di horcan Katrina aki ta calcula cu mas o menos 50% di mortonan na New Orleans tabata ancianonan entre 69 y 75 aña di edad. Mas o menos 40% di esakinan a hoga pa diferente motibo, entre otro negligencia di nan cuidadornan y otronan pa motibo di limitacionnan cu a causa di no a logra scapa di nan cas na tempo. Den e conteo aki no ta inclui ancianonan cu a fayece a causa di e horcan aki dianan/simannan despues y relata na e disaster; por ehempel door di trauma fisico of trastorno post-traumatico a consecuencia di e horcan. Loke a resalta final di e rapportnan aki ta e dicho :“We can do better”. Den otro palabra Merca ta keda studia y desaroya strategianan con pa preveni y pa ta cada biaha miho prepara pa desasternan (a base di experiencia den pasado cu otro calamidadnan manera: Explosion, Candela, Temblor, Tornado, Atake terorista (911), Inundacion, Accidente areo, etc.). Ta di suma importancia di involucra personanan di edad avansa cu ta desea di participa activamente (spiritualmente, combersa, yuda otro cu limitacion, prepara cuminda, etc.) den e preparacion di e plan aki. Ta comproba cu mas activo un persona ta den preparacion y realisacion di esaki, mas grandi e chens ta cu e lo experiencia un sentimento di ta util cu lo hisa su bienestar spiritual/ emocional y satisfaction cu su bida y procesa efectonan causa pa e disaster miho. Involvimento activo di e grupo aki sigur lo facilita transicion pa por adapta na un ambiente nobo despues di a perde nan vivienda, ambiente di custumber/conoci, pertenencia, hasta un ser stima, pa trata sigui pa dilanti.