E siman aki Departamento di Salud Publico tin bishita di Organisacion Interamericano di Salud (PAHO) pa sigui desaroya e plan nacional y tambe multisectoral ariba prevencion y control di malesanan cronico, specificamente. Sra. Marianne Eelins, di Departamento di Salud Publico ta amplia.
Aña pasa nan a bin caba Aruba, pa eigenlijk analisa kico ta e situacion na Aruba, den e area aki, kico ta wordo haci caba y ki data tin, ki ta e retonan. Esey ta e prome stap y awo nan ta bek pa sinta cu tur e stakeholdernan tambe cu ta traha den e ramo aki, pa basa ariba e situacion, kico nan ta bay haci hunto. Ta bay presenta algun di e retonan y hunto lo bay traha ariba e solucionnan. E focus lo ta cuater malesa cronico, esey ta na nivel mundial, pero tambe Aruba tin 4 malesa cronico, cu ta causa mas problema. Esey ta malesanan cardiovascular, respiratorio, cancer y diabetis. E cuater malesanan aki tin 5 factor di riesgo, cu ta causa mayoria di e problemanan. Esey ta actividad fisico insuficiente. Alimentacion cu no ta saludabel, consumo di alcohol, consumo di tabaco y polucion di aire. E plan ta focus ariba eseynan, ya cu esey ta causa mayoria di e problemanan. E workshop lo tuma luga pa 2 dia, hunto cu tur e stakeholdernan, guia pa PAHO.
Sra. Marianne Eelins a sigui bisa cu lo kier bin cu’n sistema nacional pa coordina e maneho di malesanan cronico. Tin hopi cosnan cu ta andando caba, hopi organisacionnan, tin NGO’s, fundacionnan, diferente departamentonan di gobierno, organisacionnan den sector priva cu ta haciendo un bon trabao, cu malesanan cronico. Pero tur ta traha ariba nan mes, pero kier trece tur hunto. Un area cu ta hayando atencion caba, ta e area curativo, pero e area preventivo mester di mas atencion. Factornan di riesgo, pa come saludabel, haci actividad fisico, no bebe alcohol, uzo di tabaco, eseynan ta algo cu eigenlijk un persona mes tin’e den su man. E decision ta algo cu si conscientisa e persona suficiente, si e tin suficiente informacion, e mes por take care di e factornan aki. Kier echt cuminsa focus ariba preveni cu cura malesa. Pa cura malesa, ta algo hopi costoso y p’esey no tin otro opcion cu inverti den prevencion. Kier crea un sistema nacional, cu ta coordina esaki. Locual ta importante ta pa e sistema lo ta bay tin tur e organisacionnan cu lo bay dicidi kico ta e meta hunto, ken ta bay haci kico, y con ta monitoria e progreso, pa tin un bon progreso ariba malesanan cronico na Aruba. Malesa cronico ta causa nr 1 di morto prematuro tanto na Aruba como mundial.
Banda di esye na Aruba tin un problema basta grandi riba sobrepeso y/o obesidad. Esey por desaroya den malesa cronico. Loke ta preocupante ta tambe, banda di sobrepeso, e percepcion cu nos tin di nos salud, no ta cuadra cu realidad. Personanan cu ta pensa cu nan tin un peso saludabel, eigenlijk 70% di nan tin sobrepeso of obesidad. Mester cuminsa reconoce kico kiermen di ta saludabel.
Un otro ehempel ta cu e poblacion di 20 aña bay ariba, tin 63% cu tin presion halto. Esakinan tambe mester di remedi, cual tambe ta costa, y esaki mayoria di e casonan por preveni esaki. Den e dos dianan aki lo traha ariba esakinan, y pa diaranson lo por tin resultadonan di e workshop.
Mundialmente, e malesanan cronico menciona ta causa mas mortalidad y morbididad. Dus tin hopi caso di e prevalencia ta halto den e malesanan aki. Pero na Aruba, sigur tambe ta un problema serio.
Aruba tin un problema tambe cu obesidad infantil, udna cu muchanna di hopi jong caba, unda diabetes tabata cuminsa na 30-40 aña bay ariba, aki na Aruba, tin casonan di muchanan di 10 aña cu ta diabetes. Pero esaki ta reversibel, pero mester cambia e estilo di bida tambe.