Ultimo tempo nos ta tende varios hende papia di salud mental. Varios hende a puntra mi kico salud mental ta precies. Ki ora e salud mental ta bon y ki ora ta papia di un salud mental ineficiente; ki ora e mente su salud no ta bon y kico ta causa cu e mente no ta traha bon?
A peticion di un grupo di hende, specialmente studiante y exstudiante, lo mi trata di splica e topico aki di un manera simpel y comprendibel, aunke mi no ta un psicologo y menos psikiatra.
Nos ta referi na un mente saludabel ora nos por pensa, actua y comporta nos mes normal. Pero tambe ora emocionalmente, psicologicamente, socialmente, nos ta actua normal y nos por tuma decision na un manera normal y comprendibel. Un mente normal y saludabel ta fundamental pa nos por pensa, studia, comprende, traha, relaciona cu otro ser humano y trata otro normal y di un manera agradabel, produci sea door di traha un trabou of door di crea algo artistico por ehempel pinta un cuadro of haak un paña di mesa.
Con nos ta ripara ora un persona su mente no ta traha bon? Un di e señalnan ta ansiedad, stress, cuminsa grita di golpi sin motibo, of zundra sin motibo, papia den bo mes, bira agresivo di golpi, cuminsa agredi bo mes of otro hende, bira ‘loco’ di un momento pa otro.
Kico ta produci un comportacion abnormal? E contesta ta por ehempel stress, insomnio = no por drumi. Ora bo drumi bo mente ta sosega. Trauma. Mi ta duna un ehempel di trauma. Un conoci a bin busca conseho cerca mi, pasobra e tabata sinti cu e ta birando loco. Tanto asina cu el a cuminsa pensa di mata su mes. Mi a lag’e papia y el a conta cu el a bay un fiesta y a dal basta ‘drinks’. El a subi su auto y ora el a pensa cu e ta casi yegando su cas, algo a crusa su dilanti y el a dal den algo. El a sigui core te yega su cas. E tabata asina burachi cu e no a baha for di su auto. Polis a hay’e drumi den su auto y a hib’e warda. Pa su mañan Polis a cont’e kico a pasa. E no por a kere. Nan a kita su rijbewijs y el a pasa basta luna cera. Den prizon e no por a drumi.
E ‘spirito’ di e difunto a cuminsa ‘persiguie’. E kier a dal un par di drinks pa e lubida pero den prizon ningun hende ta sirbi bo drinks. Un compañe di prizon a yud’e cu droga cu tabata yud’e drumi. Pero despues di algun luna, ni esey tabata yud’e. Tur cos a cuminsa complica. Ora el a sali su bida a bira pio: el a perde trabou, cas y famia. El a bin cerca mi y como mi no ta experto den soluciona e casonan aki, mi a yama un specialista cu a yud’e sali for di e trauma aki. El a bay biba afo, a cambia su bida por completo y a busca refugio den bida spiritual.
Mi a conta e storia aki manera un ehempel. El a pasa di berdad. Ni alcohol ni droga ta yuda bo. Cambio di bida, arepenti y ayudo spiritual si lo yuda bo. Na Aruba, un isla chikito, alcohol, droga y pobresa spiritual ta causando situacion tristo.
Violencia relacional y domestic tambe ta causando situacion tristo na Aruba. Unda cu tin maltrato entre pareha, tambe tin maltrato contra e yiunan. Mundialmente y cientificamente ta ser reconoci cu mucha cu a presencia violencia entre su mayornan, tambe ta ser maltrata y tambe lo maltrata su yiunan. Nos ta yama esaki ‘e circulo vicioso’. Negligencia tambe ta ser catalogisa como maltrato. Abuso prenatal contra hende muhe ta causa hopi daño: aborto di e baby, weso kibra di e foetus. Babynan cu den bariga di nan mama a ser exponi na hopi stress, tin e riesgo di desaroya disturbio mental den nan crecemento, manera psizofrenia, depresion, ansiedad, angustia. Abuso relacional contra un hende muhe cu ta spera baby, por causa cu e yiu ta nace prematuro.
Muchanan cu a presencia violencia relacional di chikito, tambe ta core e risico di actua agresivo y cu complicacion mental manera autismo y bipolaridad y cu riesgo di comete suicidio. Varios mucha tin e problema di pishi nan cama, y ora nan crece nan tin e problema di ‘bully’ otro mucha, di gaña y problema di cera amistad cu otro mucha. Estudio haci ta mustra cu mayoria di teenagers cu ta scoge e caminda di delincuencia, ta uza droga y por bira adicto, ta ‘drop out’di scol y lo bira un abusado.
Na e momento aki tin 4 hoben menor di 20 aña na KIA, cu ya caba a yega di mata un hende.
E ultimo 3 añanan nos a mira cu ya no ta bringa cu mokete, ni cu cuchiu sino cu revolver. Den e ultimo 10 añanan Aruba a presencia varios asesinato tanto di hende muhe como di mucha chikito y na un manera cruel. Den e investigacion recien tocante violencia contra hende muhe na Aruba, nos por lesa recomendacion di profesional riba e tereno aki. Nan ta recomenda mayornan pa no duna nan yiunan cos material, sino atencion, cariño, haci cos hunto, compaña nan yiunan den nan deporte. Eseynan ta keda recuerdonan pa henter nan bida. Un specialista ta recomenda gobierno pa haci un estudio dicon tin tanto incest y violacion riba nos isla.
Si nos cuminsa ataca violencia domestico mas tanto posibel, nos lo mira con rehabilitacion di droga y castigo di prizon lo disminui. Y con salud mental, specialmente cerca nos hobennan, lo aumenta. Si bo tin problema mental, busca ayudo cerca un profesional manera trahado social,dokter, psicologo y psychiater, tratamento contra rabia den bo curpa. Y no lubida di busca ayudo spiritual. Stima bo mes y stima bo prohimo y lo bo contra cu felicidad.
Mr.dr. Alida Rasmijn-Marval