Dia 20 di november 1989 e paisnan den Nacionnan Uni a adopta e Convenio di Derecho di Mucha. Awe, despues di 30 aña, henter mundo ta convenci cu e gobiernonan ta obliga pa proteha y respeta e derechonan di cada mucha. Nacionnan Uni ta invita tur e paisnan miembro pa implementa e derechonan di mucha den nan totalidad, pues completamente.
Fundacion Lanta Papiamento (FLP) ta enfoca riba su preocupacion central, esta Papiamento y su posicion den comunidad di Aruba y ta haci e pregunta: Con ta para cu e derechonan di mucha aki na Aruba?
DERECHO RIBA PROPIO CULTURA Y RIBA ENSEÑANSA
Segun e tratado concerni e mucha tin e derecho di experiencia su propio cultura y di desaroya su mes optimalmente y sin obstaculo na scol. Scol mester ta un experiencia agradabel den bida di e mucha y e adolescente, cu ta apela na e gana di siña di e mucha.
Nos sa cu pa hopi siglo esaki no tabata asina na nos scolnan. Na scol tabata y te ainda ta prohibi Papiamento y diferente expresion di nos cultura. Porcentahe grandi di mucha mester a kita fo’i scol prome cu tempo y drenta sistema laboral sin preparacion. Keda sinta pa motibo di ‘taal” tabata y ta te ainda masha ‘normal’. Pa hopi mucha scol tabata y ta un pesadia y ‘bijles’ a bira un necesidad. Motibo principal di tur e miseria aki tabata e pensamento colonial y eroneo, cu e idioma di e mayoria di nos hendenan, esta Papiamento, no ta apto pa enseñansa. A neglisha e echo cu pa bo siña, bo mester compronde y cu bo no por compronde den un idioma cu bo no ta domina. Hulandes no ta biba na Aruba, corda cerca e mucha y ta netamente e idioma ey ta uza como e unico idioma den enseñansa. Dicon ta tarda asina hopi pa hende compronde cu esaki ta contra derecho di e mucha y di henter nos pueblo?
DESAROYO POSITIVO
Sinembargo, cu esfuerso di nos mes hendenan, specialmente nos maestronan, sosteni pa conocemento nobo basa riba estudio, investigacion cientifico y experiencia propio, siglo 21 a habri hopi positivo pa nos muchanan y nan maestronan.
Papiamento a bira idioma oficial na 2003 y el a cuminsa drenta scol. Literatura na Papiamento a crece, tambe material di y na Papiamento pa uza den scol. Entretanto Aruba tin diferente docente di Papiamento di nivel Bachelor y Master y tin mas na caminda.
Bunita ta pa experiencia con pueblo Arubiano pocopoco a cuminsa acepta su propio idioma como algo di balor, un herencia cu mester conserva, cuida y sigui desaroya. Investigacion reciente ta mustra cu tanto mayor como maestro ta haya cu Papiamento ta importante pa e mucha siña y desaroya den dje, no solamente den scol basico, sino tambe den scol secundario y mas halto.
A desaroya un sistema di Scol Multilingual, cu Papiamento como idioma di instruccion. A cuminsa cu dos scol piloto pa test e sistema aki y no ta sorpresa cu e experimento aki a resulta masha exitoso mes.
Den e nota di maneho Diversificacion di Idioma di Instruccion den Enseñansa Primario a dicidi cu ta introduci un sistema multilingual segun 4 opcion. Un di e opcionnan ta cu scol cu tin mayoria alumno di habla Papiamento, ta introduci e sistema multilingual cu Papiamento como idioma di instruccion, Scol Arubiano Multilingual (SAM). SAM tambe lo conta cu un pedagogia y didactica nobo, material di lesnan nobo y basa riba metanan nucleo di pais Aruba. Aruba lo tin un scol basico specialmente diseña pa su muchanan, pues un scol basa riba idioma materno di 74% di e alumnonan, cu ta Papiamento, e idioma mas accesibel pa tur mucha, tambe pa esnan cu tin otro idioma como nan idioma materno. Na e scolnan piloto di scol multilingual, siñamento a bira un fiesta. Un ehempel: lesamento, un problema grandi na e scol tradicional na Hulandes, a bira algo masha dushi mes. Y, loke ta hopi importante pa siñamento cu sentido, e muchanan a desaroya nan pensamento critico. Esey ta algo cu por sosode solamente den bo idioma materno: combersa, haci pregunta, cuestiona, analisa, delibera, inventa!
Y e idea ta pa sigui desaroya e sistema di SAM pa scol secundario, pasobra mester reconoce cu enseñansa ta un proceso, un continuidad di scol preparatorio te na final di enseñansa superior. Porfin enseñansa lo respeta e mucha su derecho di siña den su propio idioma y cu Papiamento como base fuerte e ta siña Hulandes, Ingles, Spaño y tur e otro materianan di scol cu mas facilidad. Tin bon material y lo sigui desaroya material interesante, specifico y contextualisa cu ta haci siñamento un biahe placentero.
E MUCHA TA CONTA
P’esey ta hopi straño di tende cu diripiente pa scol secundario a laga e idea di ‘e mucha ta central’ los y no ta tene cuenta mas cu ningun derecho di mucha y ningun estudio.
Diripiente a lansa e idea di un MAVO/HAVO/VWO nobo cu dos idioma stranhero como idioma di instruccion, esta Hulandes y Ingles y cu e scol Hulandes De Schakel lo ta partner den e desaroyo aki, un scol priva cu ta cay bou di Hulanda y cu nunca no tabata parti di nos sistema educacional.
Ta remarcabel cu ta papia solamente di beneficio externo y no di e mucha cu tin cu atende e scol aki. Reconocemento di diploma door di Hulanda ta e unico cos cu ta conta? No ta nos mes mester duna loke ta di nos e balor cu e merece y proba cu nos tambe por?
Dos idioma stranhero: ta con e mucha ta bay traga esaki, sabiendo cu Hulandes so caba ta un obstaculo masha grandi mes? Y pa loke ta Ingles, nos no mester lubida cu Ingles tambe ta un idioma stranhero pa nos muchanan, hobennan, maske nan tin cierto conocemento caba di Ingles adkiri via media digital. Ademas, den ciencia linguistico nan ta yama Ingles “e idioma matado”, pa motibo cu e por ta un peliger pa existencia di e idioma materno di e mucha y pa e idioma nacional di e pais (Skutnabb-Kangas, 2003).
Nos sa cu den scol basico Hulandes ta idioma materno pa 5,8% so di tur alumno na Aruba. Nos sa cu pasobra Hulandes ta e idioma di instruccion na scol, ta e 5.8% ey so ta beneficia optimalmente di e enseñansa aki. E tabel akibou ta compila for di ‘Statistisch Jaarverslag 2016-2017’ di Departamento di Enseñansa Aruba. E porcentahenan ta papia pa nan mes.
Idioma di cas Enseñansa
special Scol basico EPB MAVO HAVO/VWO
Hulandes 0.4% 5.8% 2.5% 4.5% 16.5%
Ingles 5.2% 4.1% 5.5% 4.7% 6.8%
Spaño 7.2% 13.0% 17.7% 14.2% 11.0%
Papiamento 85.7% 74.1% 70.0% 72.5% 62.8%
Total di alumno
446
8838
1646
3310
2155
E ‘Adviesnota: Taalbeleid voor een nieuw traject in het AVO’ di Departemento di Enseñansa Aruba di september 2019 ta un nota di conseho cu ta duna tres opcion pa AVO. Pero ta obvio, cu e nota aki mester keda discuti y haya su elaboracion ainda. E no ta completo. P’esey pa FLP ta incomprendibel y inaceptabel cu, den un conferencia di prensa (7 -11-2019), minister di enseñansa a presenta e prome opcion como un decision.
Fundacion Lanta Papiamento ta spera, cu e discusion tocante desaroyo di MAVO/HAVO/VWO lo por cuminsa pronto y cu Aruba por tuma e miho decision, respetando derecho humano y derecho di mucha, y cu lo sali for di conocemento di e proceso di siñamento.
Pasobra: Papiamento, nos idioma, nos derecho!