E dia aki, enfasis ta wordo poni mundialmente riba e importancia di tin un sistema balansa pa duna reconocimento y recompensa na inventornan y creadornan, pa nan trabou, y sigura cu sociedad ta beneficia di nan creatividad y ingenio.
Propiedad intelectual
Kico esaki ta? Esaki ta un pregunta cu na Oficina di Propiedad Intelectual nos ta haya cu frecuencia, pa motibo cu e no ta un terminologia cu ta wordo hopi uza. Ora nos papia di un propiedad, esaki ta encera un cas, un auto, un tereno, un computer of otro propiedadnan tangibel of perceptibel. E propiedadnan aki bo por weita, fula y sinti nan constantemente. Nan ta den bo poder. Un propiedad asina bo ta busca tur manera pa proteha. Bo no kier perde nan sin mas. Ora ta concerni un propiedad intelectual, no ta tur ora nos ta consciente cu nos mester proteha nan. Tin ora nos no ta ni consciente cu e tipo di propiedad aki por tin mas balor cu e edificio den cual nos negoshi ta estableci of e auto cu nos ta core aden.
Kico e ta anto?
Propiedad intelectual ta e terminologia cu ta cubri diferente tipo of sorto di propiedad cu e mente humano a crea. E creacionnan humano aki por ehempel ta, un obra literario, un obra cientifico, un obra di arte, un palabra of un nomber special cu bo ta uza pa reconoce bo negoshi, servicio of producto, un logo, un slogan, y tambe un invento of un diseño.
Bou di propiedad intelectual ta cai pues “Derecho di Autor”, “Marca”, “Patent”, “Diseño Industrial” y “Indicacion Geografico”. Si bo a crea un obra di arte, bo por bisa cu e obra aki ta di bo. E ta bo creacion. Ora bo bende esaki, bo no ta weit’e ni sintie mas, pero e creacion ta keda di bo. Mescos ora bo skirbi un buki. Bo a laga imprimi esaki y un otro persona ta cumpra un ehemplar. E ta bira doño di e ehemplar aki, pero abo ta e doño di e obra literario. Esun cu a cumpra e buki nunca ta bira doño di e contenido di e buki. Mescos ta conta pa un cancion.
Proteccion
Hopi biaha nos no ta para keto na e hecho cu un propiedad intelectual tambe ta un propiedad cu mester di proteccion, simplemente pasobra no ta tur hende ta reconoce esaki como un propiedad, pero tampoco otronan ta reconoce esaki como un propiedad di bo y ta of kier uz’e of te hasta bende esaki sin bo permiso siendo cu bo ta e doño! Tuma por ehempel copiamento di canticanan di un cd. Por ta cu bo a cumpra un cd y e cd ta di bo. Pero e creacionnan, e obranan musical riba e cd no ta bira di bo. Nan ta keda obranan di e autor. Un otro ehempel ta e paña no original cu nos por haya cumpra na hopi tienda na Aruba. Hopi di nan tin marca caro poni riba nan, pero nan no ta di e fabrica original. Hopi biaha nan ta hasta di un calidad inferior. Esaki nos ta yama “counterfeit” (marca horta). E negoshi cu si ta bende e marca(nan) original ta core peliger cu su clientenan no ta cumpra su marca(nan) mas, paso aparentemente e marca ey no ta sirbi !!! Ta pesei tin e posibilidad pa proteha un propiedad intelectual.
Kico abo tin di haber cu propiedad intelectual?
Nos como cuidadano no tur ora ta consciente con hopi nos tin di haber cu propiedad intelectual. Cu un ehempel chikito por ilustra cuanto contacto directo tin entre un ama di cas, sinta merdia un rato dilanti su television, y propiedad intelectual. Por ehempel: e stoel cu e ta sinta riba dje tin un diseño, e television cu e ta weita tin un marca, e programa cu e ta weita tin derecho di autor riba dje, e television riba su mes tambe ta un invento, y e ta di e tipo plasma (invento).
Y si ta ora di koffie, no pensa mes di traha un koffie cu no ta di e marca cu e ta uza tur ora. E berduranan di bleki of boter cu bo ta cumpra pa bo salada (marca); e auto cu bo ta core aden (marca, invento, modelo), etc. etc.
Historia di e terminologia “Propiedad Intelectual”
E terminologia “Propiedad Intelectual” a wordo uza oficialmente pa prome biaha na 1845 den un corte na Massachusetts, USA, caminda a trata un caso di un patent entre partidonan Davoll et al, y Brown. Aki e huez Charles L. Woodbury a laga pone den su veredicto: “only in this way can we protect intellectual property, the labors of the mind, productions and interests as much as a man’s own.…. as the wheat he cultivates, or the flocks he rears” (Woodbury & Minot, CCD Mass. 7 F. Cas. 197, 1845). Nos ta weita cu e huez aki a reconoce patent como un “propiedad intelectual”, trabou di e mente humano, cu lo mester por gosa di proteccion. El a compara esaki cu bienes manera cosechanan di cultivacion di cunucu, locual e tempo ei tabata propiedadnan asina importante pa e cunukeronan.
Na 1846 e autor frances, A Nion tambe a uza e terminologia aki “Propiété Intellectuelle” den su buki “Droits civils des auteurs, artistes et inventeurs”. Aki ta unda a cuminsa wak e relacion directo cu ta existi entre derecho di autor, patent, marca y diseño industrial. Prome nan tabata mira y considera esakinan como asuntonan riba nan mes. Awendia nan ta mira tur como propiedadnan cu a y ta nace di e creatividad di e intelecto humano.
Bureau na Aruba
Na Aruba tambe nos tin un oficina caminda bo por registra e propiedadnan aki. Nos oficina ta situa na Adriaan Lacle Blvd. nr. 3.
E oficina aki ta encarga cu e ehecucion di e ley di derecho di autor, ley di marca y e ley di invento. Aki pues bo por registra bo obra-, marca- y tambe inventonan.