Scirbi pa Quito Nicolaas
Hopi biaha ora bo puntra un persona kico ta nos cultura, e contesta ta nos: baile folklorico, wals, tumba, cushina crioyo, carnaval etc.etc. Durante un manifestacion cultural tambe bo ta topa cu e mesun ingredientenan di baile y cuminda crioyo y casi nunca ta dedica atencion na e otro formanan di expresion di cultura Arubiana. Ta momento pa inclui durante actividad y manifestacionnan cultural otro formanan tambe di arte.
Cultura
E cultura di un pais no ta solamente e norma y balornan transmiti atrabes di nos actitud, pero ta tur locual cu artisticamente y intelectualmente nos ta produci. E por ta un baile, obra teatral, poesia, storia, pintura of cantica cu nos ta produci. Den esaki cultura ta un area unda nos ta cultiva cosnan bunita riba tereno culinario, arte, baile, musica, literatura y teatro.Riba su mes e ta un proceso den cual nos ta educa nos mes continuamente pa rafina e productonan artitistico cual ta brinda e publico e oportunidad pa admira nan. Despues di tempo por wak bek con den pasado nos civilisacion a transforma su mes y a progresa te caminda cu e ta awor, haciendo uzo of no di tecnologia moderno.
Awor un cultura no por desaroya riba su mes, sin cu riba otro tereno no tin movecion of procesonan ta andando. Cultura ta adapta su mes cu tempo y haya forma, segun e impulsonan interno of externo cu e ta ricibi.Pa e motibo aki cultura ta ser carga y sostene door di su idioma, arte, musica, baile, literatura y bida teatral como e pilarnan cu ta dun’e sosten. Semper e areanan menciona ta cuminsa mescos cu un embryo y cu tempo ta desaroya su mes bira algo grandi door di e publico cu ta bishita un exposicion di arte, concierto di musica, festival di baile, anochi literario of un obra teatral.
Maneho integral
Pa crea y mantene un bida cultural, nos media local – radio, corant, revista y media social – tin un papel importante. No solamente media ta e canal cu ta divulga informacion, pero alabes ta traha na formacion y educacion di un pueblo. Door di dedica atencion na diferente expresionnan cultural di un pais, como corant of tv bo ta bay ta fomentando un nivel di conciencia tambe bou di e pueblo. Por ehempel si e aña aki ta celebra Aña di Papiamento, bo ta spera cu na television lo pasa un documentario cu ta brinda un luz riba e origen di e Papiamento di Aruba. Na radio tambe un entrevista cu e generacion nobo di nos linguistanan, kendenan a traha añas largo riba e materia aki. Nan por splica con durante ultimo decadanan a traha pa Papiamento por dispone di su ortografia, gramatica y un vocabulario. Nos autornan, maestronan di scol, enfermera, obrero tambe por conta encuanto nan experencia cu nos idioma y con esaki a desaroya su mes te cu tin hopi buki publica den e idioma aki pa mucha y adulto.
No cabe duda cu pa trece un synergia entre e diferente obhetivo y actividadnan riba tereno cultural, cu mester yega na un maneho structural con pa fortifica e clima cultural na Aruba.
Esaki tumando como punta di salida e cambionan den comunidad, influencia di medianan-social, e populacion creciente y e producto cultural cu mester guia e proceso aki den bon direccion. Por opta pa no interveni directamente pero laga e mercado traha na un forma liber sin mucho intervencion. Y ta percura si pa e condicionnan tei via DCA y Unoca, cu por entama proyectonan cultural. Sin embargo na un dado momento ta bira indespensabel cu mester introduci un maneho structural, unda por ehempel e maneho di cultura ta fortifica e maneho di enseñanza y al revez. E maneho di cultura na su turno ta fortifica e maneho riba tereno di nos monumentonan y al revez. Of e maneho di enseñanza (otorgacion di beca) mester beneficia e sectornan economico, locual ta encera cu e maneho economico ta rekeri un maneho cu ta resulta den aumento di e nivel di enseñanza di e forsa laboral. Cu otro palabra e comunidad mester por carga e desaroyo economico, e procesonan di innovacion y e cambionan cu esaki ta trece cu ne. Como pais nos mester traha na transforma y eleva nos cultura pa alcansa cierto metanan cu hopi biaha ta obhetivonan politico-economico (turismo).
Transformacion
Linguistanan semper a boga pa Papiamento drenta scol y a dura basta tempo prome cu por a convence cu un mucha ta siña miho den su lenga materna y asina reduci e deperdicio di talentonan. Ultimo añanan e diferente comisionnan a traha riba e.o. e ortografia, vocabulario y gramatica di nos Papiamento y tabatin diferente gruponan di trabou cu a guia e proceso di renovacion den nos enseñanza. Aparte di esaki a cuminsa cu dunamento di curso na diferente sectornan den comunidad, e.o. miembronan di prensa y empleadonan publico. Ta di aplaudi cu Papiamento a keda introduci como materia na e scolnan di mavo(2007), havo(2017) y vwo (2018) cu ta haci e alumnonan mas asertivo. Na scol e lesnan di gramatica ta sirbi como un bon base pa e alumno siña scirbi su idioma na un manera corecto.Den cuadra di un maneho coherente por duna cursonan di gramatica den e diferente centronan cu cada bario conoce.
Apesar cu e intencion tabata bon pa trece un innovacion y restructuracion di nos sistema di, mester apunta lo siguiente. Te ainda nos enseñanza secundario no ta stimula un cultura di pensa structural y analitico bou di nos hobennan. Esta un mente investigativo pa elabora un contesta riba pregunta of fenomeno cu ta topa cu ne. Debi cu mayoria di e materianan ta ser duna na hulandes, e materialnan ta orienta riba e continente Europeo, no tin niun vinculo cu e propio pais y metodonan no adecua, e alumno na final di dia ta tur confundi over di preguntanan: ken e ta, na unda e ta pertenece y den cua contexto e mester pensa. Di e manera aki enseñanza lo mester traha na contribui na formacion di e alumno su identidad-cultural. Debi na e tantisimo desavio den comunidad, e hoben ta crea un cultura den cual e no ta interesa den traha duro, pero ta asumi un actitud di inverti poco tempo na studiamento pa e logra lo minimo alcansabel. Bibando den un era digital den cual innovacion di procesonan den trabou ta necesario, ta rekeri cu e forza laboral aparte di tin un grado di educacion mas halto mester dispone di un mente investigativo.
Cultura di lesa
Banda di introduci papiamento na scol, mester sigui stimula lesamento den comunidad. Y akinan nos mester constata cu e dos procesonan aki no a cana hunto of simultaneamente, cu e consecuencia cu ainda den comunidad tin esnan cu no ta lesa of bishita un biblioteca ni drenta un libreria. Echo ta cu asina cu nos hobennan termina nan estudio avanza, forma un famia of yega e edad di 25 aña, nan no ta interesa mas pa sinta lesa un buki. Un revista of e corant di tur dia ainda si nan ta lesa. Defacto mester acerca e problemacia aki di abou y ariba: for di e angulo di muchanan y di banda di e adultonan. Y laga e dos procesonan 4 -12/13-17 aña y 25-50 aña aki fortifica otro unabes cu e hobennan yega un edad di 25 aña. Esaki no ta nifica cu ta perde esnan di 18-25 aña for di bista, unabes cu dicidi di subi mercado labral. Door di duna atencion na e importancia di lesamento pa nan yiu, ta trata di cubri e grupo di edad aki. Proyectonan pa stimula lesamento bou di adultonan ta bira un necesidad.
E cambionan cu ta tuma luga den comunidad, segun e desaroyonan economico, tin su influencia tambe riba e clima cultural y al revez. Nos por ripara esaki e.o. na e moda con nos ta bisti, e forma con ta corta cabei y e manera di pensa awendia. Antes nos por a pensa ainda cu stimulando e proceso di arubanisacion bou di empleadonan publico y maestronan di scol, cu esaki ta implica cu e aparato gubernamental y nos enseñanza a haña un propio cara. Sin embargo esaki den caso di enseñanza no ta suficiente y ta rekeri cu aparte di e materia di Papiamento, e alumnonan mester carga conocemento di literatura Arubiano. Literatura den e curriculo di scol ta habri porta pa siña y descubri aspectonan nobo di e cultura Arubiano y por duna un empuhe na e patriotismo bou di e hobennan.
Ola nobo
Desde e millenio aki por constata un dinamismo enorme riba tereno cultural, especialmente esnan di arte y literatura. Un generacion di hobennan cu a lanta diferente organisacionnan, cu of sin financiamento pa nan actividadnan den aire liber. Normalmente e actividadnan aki ta sirbi como antesala pa desaroyonan nobo cu tei ta spera nos. Sin embargo ta bay tambe cu nos ta exporta e producto cu nos talentonan ta presenta, door di acomoda nan pa actua den exterior. Aruba tin un producto cultural cu por keda mercadea den Caribe y otro paisnan. Lo mester bandona e idea cu cultura tei pa consumo propio y e turistanan ta bin pa disfruta di nos playanan, baile folklorico y cuminda. Literatura, pero tambe obranan di artesania, musica ta producto cultural cu turistanan ta interesa aden y semper ta bon pa etala no solamente den e region e locual nos tin di ofrece culturalmente. Localmente e publico creciente na e actividadnan ta disfruta di otro facetanan di nos cultura cu ta brotando y esaki ta bon pa e dinamica den sociedad, comercio y empresanan chikito. Cultura ta un instrumento cu por genera otro tipo di procesonan cual ta stimula e interes di e individuo den nos historia, arkitectura, arte, canto, baile, teatro y literatura. E ambicion mester ta pa yega na un cultura y enseñanza cu ta inspirativo pa sigui explora e conocemento adkeri y creatividad humano.