Sr. Jan Hupert di Salubridad Publico ta splica tocante cancer na boca di matriz, cu ta un cancer cu ta den e top 3 di hende muhe, despues di cancer di pecho y cancer di tripa.
Cancer na boca di matriz ta wordo diagnostica den cada 10 muhe pa aña y e edad ta varia di entre 25 pa 45 aña mas tanto. Ta hendenan relativamente jong cu ta wordo confronta cu cancer na boca di matriz. Tin cancernan ta afecta mas tanto hendenan di edad halto, pero esaki ta afecta bida di e personanan aki pa resto di nan bida. E tratamento ta uno cu ta tuma un tempo largo, basta pisa. Na cualkier momento tin 30 of mas hende cu ta bezig ta hayando tratamento pa e malesa aki. Y esaki no ta algo facil, e tratamento ta dura hopi tempo. Mayoria hende ta wordo manda afo pa Hulanda of Colombia.
E tratamento, si bo ta den fase trempan, bo por haci un operacion, pero hopi biaha toch ta necesario pa haci chemo terapia of radio terapia. Asina mes, e hendenan muhe despues di e tratamento aki, no por haya yiu mas y ta drenta den menopausa, cu tambe ta afecta nan salud. E ta un malesa cu mester tene bon cuenta cun’e y ta wordo causa door di un infeccion y un virus, Human Papilon Virus (HPV). Un virus hopi comun bou di poblacion. Casi 80% di persona adulto ta haya e malesa aki dado momento den nan bida. E bon ta cu e virus, e curpa mes ta elimin’e den mayoria caso. E por dura 1 of 2 aña, cu e por wordo elimina. Pero no ta tur ora, e virus por keda persisti, e ta duna un infeccion cronico y esey ta casonan cu por cambia den bira cancer na boca di matriz. E virus por pasa via un transmision sexual, e por pasa di hende homber pa hende muhe. Y vice versa. E no ta necesariamente e persona ta wordo afecta ora di tene relacion cu diferente persona, e por wordo afecta tambe a pesar cu e ta tene relacion cu’n solo persona. Y nunca e persona por sa si e tin e virus, ya cu e no ta duna niun sintoma. E sintoma di u HPV no ta existi, dus bo no sa bo tin e virus. Ta existi un test pa sa si e persona tin HPV, pero na Aruba e no ta posibel.
Si e persona bay test, ta hopi hende ta sali positivo, pasobra cu e ta un virus hopi comun. Esey no kiermen cu bo mester ta alarma di biaha, pasobra cu e ta algo basta comun. E problema ta keda si e virus no ta wordo elimina. Ta dificil pa bisa den cual caso e virus ta keda elimina. Humamento ta hunga un rol cu e ta un factor tambe cu e sistema inmunologico no ta traha bon. Un persona cu ta bebe y huma, cu no ta come saludabel ta come mas risico. Pero cualkier hende cu haya e virus, y cualkier hende por haya eventualmente un cancer relaciona cu e virus aki. Dus eigenlijk tur hende ta crece cun’e.
Sr. Jan Hupert, no tin manera pa detecta of identifica e virus, pero mas bien e cancer e hende muhe por haya manchamento of sangramento, vooral despues di tene relacion. Si bo sangra despues di esey, tin algo cu ta haci esey, hopi biaha mester bay check echt bon cu dokter kico e problema ta. Esey por ta un señal, mayoria biaha e no ta duna niun señal. E ta un malesa cu por wordo preveni. Ta bon pa e hende muhe bay via nan dokter di cas pa haci un (pap) test, pa saca un tiki slijm for di e boca di e matriz, pa wordo manda laboratorio, y wak si tin cambionan cu ta tumando luga, cual por ta indicacion di un cancer cu por crece. Esey ta algo cu hopi hende muhe mester ta consciente di dje. Awendia tin un vacuna cu ta proteha e mucha, hoben cu ta contra e virus. Y tin un bon vacuna cu ta duna un bon proteccion contra di e HP virus. Pa algun aña caba, DVG ta ofreciendo e vacuna aki na tur mucha muhe di zesde klas di basischool. Esey ta e prevencion primario. E paptest tambe ta un prevencion, pero ya ta detecta un stadium di cancer den un estado preliminar, ya e virus a tuma luga caba. Pero toch por ta na tempo ainda, segun Sr. Jan Hubert.